Kara (behawioryzm)

Zobacz też: inne znaczenia słowa „kara”.

Kara – bodźce wywołujące ból lub inne nieprzyjemne odczucia mające w efekcie spowodować to, że karana jednostka dostosuje się do wymogów i zależnie od sytuacji przestanie wykonywać lub znacznie ograniczy społecznie niepożądane czynności albo będzie wykonywać czynności pożądane.

Jeśli uczeń nie napisze zadanego do domu wypracowania z języka polskiego, dostanie od swego nauczyciela reprymendę (kara), negatywną ocenę (kara), a od rodziców „lanie” (kara) itd. to następnym razem, aby uniknąć nieprzyjemności, będzie się starał zadanie domowe odrobić. Jest to przykład pozytywnego zadziałania kary. Jeśli jednak zadanie domowe będzie z matematyki, sytuacja może się skomplikować. Zdolny uczeń odrobi zadanie, ale uczeń leniwy lub mający zaległości w nauce zadanie odpisze od kolegi. Obawa przed karą sprawiła, że wprawdzie uczeń zadanie może pokazać, lecz przecież nie o to chodziło.

Bogactwo sytuacji życiowych sprawia, że układ kara – pożądana zmiana zachowania nie zawsze przynosi tak ewidentne skutki jak w pierwszym przypadku. Indywidualizm i swoboda wyboru każdej jednostki mogą dawać zupełnie różne rezultaty. Zbyt słaba kara (odczucie jej jest sprawą indywidualną) nie przyniesie zamierzonego efektu, zbyt silna i zbyt odległa w czasie od karanego zdarzenia może nie być należycie z nim skojarzona a nawet wywołać bunt i efekt przeciwny do zamierzonego.

W karaniu ważne są: na tyle wczesne zauważenie negatywnego zachowania, aby nie przekształciło się w nawyk, umiar, konsekwencja i wczucie się w sytuację karanego (motywy jego działania). Psycholodzy są zgodni, że w pozytywnym kształtowaniu się osobowości jednostki lepsze efekty daje stosowanie nagród niż kar. Mechanizm działania kary jest identyczny ze zjawiskiem wygaszania. W efekcie popełnienia czynu niepożądanego organizm zaspokaja jakąś potrzebę, natomiast kara zwykle jest czymś odrębnym, nie wpływającym na przyczynę zjawiska. Głodzony przez gospodarza pies zjada kurę; zjedzoną kurę gospodarz zauważa po kilku godzinach, zamiast wyciągnąć wnioski i należycie karmić psa, łapie kij i go bije. Pies nadal pozostaje głodny. Takie przypadki tłumaczą większą skuteczność nagrody (powstaje zupełnie nowy odruch warunkowy) i małą skuteczność karania (trudne z powodu braku odpowiednich warunków przeuczenie/przewarunkowanie już istniejącego odruchu). Istnieją też oczywiste, fizjologiczne bariery skuteczności karania. Karaniem/warunkowaniem nie oduczy się nikogo jedzenia, picia, defekacji, bowiem ośrodki nerwowe strachu i np. głodu są w dużym stopniu niezależne od siebie, a rezultat będzie wypadkową wielkości pobudzenia tych ośrodków nerwowych.

W podręcznikach psychologii można spotkać definicję kary opartą na jej konsekwencjach w przyszłości. W Psychologii^[1] czytamy, że kara to każda konsekwencja zachowania, która zmniejsza prawdopodobieństwo pojawienia się tego zachowania w podobnych warunkach w przyszłości. Zgodnie z powyższą definicją, o karze możemy mówić tylko wtedy, gdy jest skuteczna, to znaczy, gdy powoduje spadek wystąpień karanego zachowania. W konsekwencji o tym, czy to co zastosowaliśmy było karą, decydują nie tylko nasze intencje ale także kolejna reakcja (postępowanie) karanego obiektu. Zgodnie z tym, podany wyżej przykład ucznia należy interpretować różnie, w zależności od tego o czym myślała nauczycielka. Jeśli myślała o tym, żeby uczeń więcej nie przynosił jej zeszytu z nieodrobioną pracą domową i rzeczywiście, uczeń po tej rozmowie będzie odrabiał zadania, będzie to kara. Jeśli jednak nauczycielka w rozmowie będzie podkreślała konieczność odrabiania pracy domowej i uczeń rzeczywiście będzie ją odrabiał, będziemy mieli do czynienia nie z karą, lecz ze wzmocnieniem pozytywnym. Całą sytuację zmienia konstrukcja zdania wypowiedzianego przez nauczycielkę, mimo że jej intencje, ton i wiele innych czynników mogą być identyczne. Jeśli powie „nie przynoś mi pustych zeszytów” będziemy mieli do czynienia z karą, mówiąc „przynoś zeszyty z odrobionymi zadaniami” będziemy mieli pozytywne wzmocnienie. Na interpretację sytuacji wpływ ma także postępowanie ucznia. Jeśli nie odrobi lekcji, nie będziemy mieli do czynienia ani z karą, ani ze wzmocnieniem pozytywnym (nauczycielka równie dobrze mogłaby nie robić nic). Jeśli uczeń lekcje odpisze od kolegi, możemy mieć do czynienia ze wzmocnieniem negatywnym (uczeń zareagował i znalazł sposób na uniknięcie kary) lub ze zjawiskiem pomijania. Potrzeba znajomości celu podejmowanej akcji eliminuje pojęcie kary w badaniach instrumentalnych zwierząt (nie ma mowy o przekazaniu im naszych intencji a bez tego nie będzie kary tylko sadyzm).

Tak szerokie pole interpretacji i względność oceny sytuacji stawia pod znakiem zapytania przydatność takiej definicji.

Ta sekcja od 2021-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• Konorski J., Integracyjna działalność mózgu, Warszawa 1969
• Encyklopedyczny słownik psychiatrii pod red. L. Korzeniowskiego i S. Pużyńskiego, Warszawa 1986
• Człowiek wśród ludzi pod red. H. Milicerowej, Warszawa 1974
• Lindsay H. P. i Norman A. D., Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1984