Bogurodzica (pieśń)

Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Bogurodzica

Rękopis z roku 1408[1]
Autor	nieznany
Typ utworu	pieśń religijna
Data powstania	XIII–XIV wiek
Wydanie oryginalne
Język	polski
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Bogurodzica – średniowieczna polska pieśń religijna i najstarszy zachowany wraz z melodią polski tekst poetycki. Nie jest znana data powstania utworu, przyjmuje się, że nastąpiło to w XIII lub XIV wieku^[2], chociaż pierwszy zapis tekstu pochodzi dopiero z początku XV wieku (rok 1407). W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego^[3] z błędną informacją, że jej autorem jest św. Wojciech^[4].

Stanisław Piekarski w Encyklopedji wierzeń wszystkich ludów i czasów podaje, że „Bogarodzica, najdawniejsza pieśń polska, zwana „pieśnią ojców“, powstała w drugiej połowie XIII wieku, napisana przez Boguchwała, spowiednika królowej Kingi”^[5].

Od XV wieku Bogurodzica pełniła także rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Dziś jest śpiewana jako pieśń patriotyczna i kościelna.

W Liturgii godzin Kościoła katolickiego w Polsce Bogurodzica jest hymnem odmawianym w II Nieszporach Uroczystości Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski 3 maja^[6]. Jako antyfona maryjna Bogurodzica może być odmawiana po Komplecie^[7].

Zobacz w Wikiźródłach tekst Hasło Bogarodzica w Encyklopedii staropolskiej

Bogurodzica w pierwotnej postaci obejmuje 2 strofy. Pierwsza zwracająca się do Najświętszej Marii Panny, a druga z prośbą do Jezusa. Ma charakter meliczny: jest utworem do śpiewania. Ułożono ją do istniejącej już, znanej na Zachodzie, melodii z kręgu miłosnych pieśni rycerskich. Melodię tę zapisali benedyktyni, a z ich klasztoru w Sankt Gallen w Alpach trafiła do Polski. Bogurodzica to kontrafaktura, czyli nowy tekst, który zmienia pierwotny charakter wykorzystanej ilustracji muzycznej z miłosnego na pobożny. Jej melodia ma formę śpiewu chóralnego, wykonywanego a cappella. Bogurodzica powstała jako trop^[8], czyli pieśń śpiewana przez wspólnotę podczas mszy jako swoisty komentarz do łacińskiego tekstu liturgii. Obfitującą w ozdobniki (melizmaty), trudną wykonawczo pieśń śpiewali raczej nie wszyscy wierni, ale wyszkolony wokalnie chór chłopców (schola cantorum).

Autor Bogurodzicy jest nieznany. Legenda o autorstwie św. Wojciecha nie ma podstaw źródłowych, jednak Józef Birkenmajer w monografii o utworze (1937)^[9] wskazał krąg misjonarzy, współbraci Wojciecha (który przybył z misją do Polski jako zakonnik benedyktyn) oraz ich (nieznane dziś, lecz powstające w X wieku) pieśni jako możliwą inspirację dla utworu. Nie umiemy wskazać miejsca, w którym wykonano po raz pierwszy Bogurodzicę, choć najstarszy przekaz kieruje na północ. W okresie (hipotetycznym, lecz poświadczanym przez bardzo stare formy językowe tekstu) powstania Bogurodzicy ważnym ośrodkiem religijnym i literackim na północnym Mazowszu był Płock, stolica diecezji, mająca też prężny klasztor benedyktynów. Zachowane opisy obrzędów liturgicznych w katedrze płockiej poświadczają wczesne wykonywanie tam innych pieśni w języku polskim. Brak jednak jednoznacznego dowodu, że tam właśnie powstała Bogurodzica.

Dopiero później i wtórnie Bogurodzica zaczęła pełnić role pieśni rycerskiej i częściowo hymnu państwowego (narodowego).

Niektórzy historycy (ich opinie przytacza Maria Janion w książce Niesamowita Słowiańszczyzna) są zdania, iż pierwotny rodowód tekstu Bogurodzicy jest słowiańsko-bizantyński (wskazuje na to zwłaszcza figura Deesis, tj. Matki Boskiej, Jezusa i Jana Chrzciciela – kult tego ostatniego został zapoznany w katolicyzmie potrydenckim) i że jako taka pieśń stanowi świadectwo, iż w okresie kształtowania się państwowości na ziemiach polskich współistniały dwie równoległe tradycje chrześcijaństwa: cyrylo-metodiańska (bizantyńsko-słowiańska, wschodnia) i łacińska (zachodnia). Dopiero później ta pierwotna dwutorowość zanikła na rzecz uniwersalizmu łaciny, wypierającej „błędny obrządek słowiański”. „[...] pierwsza nasza pieśń narodowa, pierwsze słowo polskiej poezji chrześcijańskiej, było jednocześnie [...] najgłębszym oddechem naszego chrześcijaństwa, zaczerpniętym obydwoma równocześnie płucami tysiącletniej tradycji: wschodniej i zachodniej”^[10]. „Dziś czytanie i słuchanie Bogurodzicy wymaga pewnego wysiłku intelektualnego i emocjonalnego. Ale on się opłaca: pozwala ożywić w naszej wyobraźni «obydwa płuca» dawnej kultury polskiej”^[11].

Najstarszy znany zapis tekstu Bogurodzicy – obejmującego 2 strofy i opatrzonego nutami – pochodzi z początku XV w. W 1407 zapisany został na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich skopiowanych przez wikarego w Kcyni na Pałukach Macieja z Grochowa^[12]. W Bibliotece Jagiellońskiej odnalazł go około 1877 roku kustosz biblioteki – dr Władysław Ignacy Wisłocki^[13][14]. Obecnie wyklejka ta przechowywana jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 1619)^[15].

Od połowy XV wieku do pierwotnego tekstu pieśni dopisywano kolejne strofy. Drugim zachowanym przekazem Bogurodzicy (tzw. rękopis krakowski) jest kodeks Decisiones rote Wilhelmi Horborg, do którego dopisano utwór w 1408 roku na karcie 87 verso^[16]. Także i ten manuskrypt przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 408)^[17].

Trzecim najstarszym zachowanym rękopisem jest tzw. redakcja warszawska z 1456, składająca się z dziewiętnastu zwrotek^[18]. Rękopis ten pochodzi z opactwa na Świetym Krzyżu^[18]. Po powstaniu listopadowym został zagrabiony przez Rosjan i przewieziony do Petersburga^[18]. Do Polski powrócił po traktacie ryskim z 1921^[18]. W czasie II wojny światowej został w 1944 ewakuowany przez Niemców do Goerbitsch, skąd Rosjane przewieźli go do Moskwy^[18]. Do Biblioteki Narodowej powrócił w 1947^[18]. Od 2024 rękopis ten znajduje się na wystawie w Pałacu Rzeczypospolitej^[19].

Z uwagi na tematykę Aleksander Brückner wyodrębnił wersy 12–34 jako „pieśń wielkanocną” (Nas dla wstał z martwych Syn Boży), a wersy 35–48 – jako „pieśń pasyjną”^[12]. Podział ten został przyjęty także przez późniejszych badaczy utworu. W ciągu XVI w. dodawano jeszcze zwrotki o charakterze okolicznościowo-modlitewnym tworząc obszerny, ale niespójny literacko tekst. We wszystkich tekstach, jakie kiedykolwiek powstały, naliczono ogółem 27 zwrotek.

Bogurodzica po okresie ustnego obiegu tekstów jest pierwszą zapisaną pieśnią religijną w literaturze polskiej. Nie ma tytułu, a określa się ją według pierwszego wyrazu tekstu (w najstarszym przekazie są to dwa osobno zapisane słowa: „Bogu rodzica”).

Z czasem Bogurodzica stała się pieśnią bojową polskiego rycerstwa. Jak podają zarówno wczesna Kronika konfliktu, jak i piszący pół wieku później Jan Długosz, miała być śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku^[20]. Została także odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka w 1434 roku oraz przed bitwą pod Warną w roku 1444^[21]. Cały obrzęd koronacji odbywał się po łacinie, jedynie Bogurodzica wykonana została w języku polskim. Latopis ruski podaje pod rokiem 1248, że Polacy, stając do bitwy, śpiewali kierlesz. Zdaniem Aleksandra Wilkonia tą pieśnią mogła być Bogurodzica – zawiera ona zwrot kyrie eleison, zaś kierlesz to jego zniekształcona i spolszczona forma, używana potocznie od średniowiecza^[22].

Była także przez wiek XV hymnem królewskim dynastii Jagiellonów. Od tej chwili pieśni religijne zaczęły się łączyć z pieśniami wojskowymi, a Bogurodzica stała się symbolem jedności religijno-patriotycznej. Wzmianka o Bogurodzicy, śpiewanej przez polskich rycerzy przed bitwą, pojawia się w anonimowej komedii pt. Albertus z wojny, która ukazała się drukiem w Krakowie w 1596 r. Jeden z bohaterów, Ksiądz, podczas rozmowy z wracającym z wojny Albertusem, zauważa^[23]:

Jednak Albertus, ubogi i niezbyt odważny sługa parafialny, odpowiada:

Symbolikę Bogurodzicy wykorzystywali również kompozytorzy w drugiej połowie XX wieku. Pisząc utwór na 1000-lecie chrztu Polski, Andrzej Panufnik na melodii tej oparł finał (Hymn) Sinfonii sacra (1963). W 1975 Wojciech Kilar napisał Bogurodzicę na chór i orkiestrę. Tematem wolnej części Symfonii „Polskiej” Krzysztofa Meyera, skomponowanej pod wrażeniem stanu wojennego (1982), także jest Bogurodzica^[24].

Pieśń Bogurodzica została umieszczona w kanonie lektur obowiązujących podczas egzaminu maturalnego z języka polskiego w roku 2023^[25].

W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były nieaktualne już w XV wieku:

• leksykalne (dawne wyrazy)
  • dziela – dla
  • bożyc – syn Boga
  • Gospodzin – Pan
  • zbożny – dostatni
  • przebyt – bytowanie, istnienie
  • rodzica – matka
  • jąż, jegoż – którą, którego
• słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):
  • Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
• fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)
  • raczy – racz
  • ziści – pozyskaj
  • spuści – ześlij
  • czasowniki zawierają dawne końcówki trybu rozkazującego -y, -i
• składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
  • Bogiem sławiena – sławiona przez Boga; taki sposób tworzenia strony biernej jest nadal poprawny np. w języku rosyjskim
• fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)
  • Krzciciela – Chrzciciela
  • sławiena – wysławiana (zapożyczenie z języka czeskiego)
  • zwolena – wybrana (brak przegłosu polskiego).

Zobacz hasło Bogurodzica w Wikisłowniku

• Apel Jasnogórski tam „Bogurodzica” w rozdziale: Przebieg modlitwy Apelu Jasnogórskiego

• Mirosław Korolko: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980. ISBN 83-04-00737-1.
• Aleksander Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-226-1383-0.
• Jacek Tlaga, Jak czytać Bogurodzicę? artykuł wraz z nagraniem, POLONA/Blog [dostęp 2018-05-17].
• Wojciech Kordyzon, Kto ułożył Bogurodzicę? Krótka historia sporu, artykuł na POLONA/Blog [dostęp 2018-05-17].

• Bogurodzica w serwisie Wolne Lektury
• Bogurodzica w serwisie Staropolska OnLine
• Bogurodzica w wykonaniu benedyktynów z Tyńca (plik w formacie mp3). tyniec.mm.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-22)].
• Kolekcja na temat Bogurodzicy w bibliotece Polona
• Bogurodzica w Statucie Jana Łaskiego. Reprodukcja cyfrowa w serwisie Polona.pl.
• Wiesław Wydra, Dlaczego pod Grunwaldem śpiewano „Bogurodzicę”? Trzy rozdziały o najdawniejszych polskich pieśniach religijnych, Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka, 2000, s. 60–82. Reprodukcja cyfrowa dostępna w serwisie Polona.pl.